دو . حضور جابر در اربعین اوّل در کربلا
گزارش های متعدّدی ، حاکی از حضور جابر بن عبد اللّه انصاری در کربلا در نخستین اربعین شهدا در سال 61 هجری اند . (6) برخی، در این گزارش ها تردید کرده و گفته اند: با توجّه به امکانات آن دوران ، سفر از مدینه تا کربلا ، پس از دریافت خبر واقعه کربلا ، بیش از چهل روز طول می کشیده است . از این رو ، جابر نمی توانسته در اربعین اوّل ، در کربلا حضور یابد . (7) در پاسخ این تردید ، می توان گفت : اوّلاً از کجا ثابت شده که جابر ، هنگام واقعه عاشورا، در مدینه بوده است؟ شاید وی آن هنگام ، مدینه را به سوی کوفه ، ترک کرده بوده است . ثانیا می توان گفت که امکان دریافت خبر شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش تا ده روز بعد از واقعه عاشورا وجود دارد و جابر می توانسته در مدّت باقی مانده تا اربعین ، خود را به کربلا برساند .
1- . ر . ک : ص 385 ح 2447 .
2- . ر . ک : ص 385 ح 2448 . متن این کتاب ، تنها آمدن امام زین العابدین علیه السلام را به کربلا می رساند ؛ امّا در مورد سایر خانواده امام علیه السلام ، ساکت است .
3- . ر . ک : ص 383 ح 2445 و 2446 .
4- . چنان که گذشت، مرحوم محدّث نوری مطرح کرده است که : «راه شام به عراق ، از خود شام، از راه حجازْ جدا می شود و قدر مشترک ندارد» و مرحوم شهید مطهری هم این سخن را تأیید نموده است ؛ اما چنانکه در نقشه شماره 5 آمده است ، راه شام به عراق از طریق بادیه، با راه شام به مدینه، حدود 147 کیلومتر، مسیر مشترک دارند .
5- . ر . ک : ص 383 (عبور خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله از کربلا).
6- . ر . ک : ص 385 ح 2449 .
7- . ر . ک : الإقبال : ج 3 ص 101 .
سه . ملاقات اهل بیت امام علیه السلام با جابر در کربلا
با تأمّل در آنچه به تفصیل ، توضیح داده شد که بازگشت اهل بیتِ سیّد الشهدا علیه السلام در غیر اربعین به کربلا (مطابق گزارش سیّد ابن طاووس) ، ممکن است انجام شده باشد ، ملاقات آنها در غیر اربعین با جابر نیز امکانِ وقوع دارد ، با این توضیح که ممکن است جابر ، مدّتی را در کربلا مانده باشد و یا در کوفه یا حوالی آن، اقامت گزیده و مجدّدا برای زیارت سیّد الشهدا علیه السلام به کربلا باز گشته باشد. تنها سؤالی که در این باره بی پاسخ می ماند ، این است که اگر چنین امری وقوع یافته ، چرا در منابع شیعه تا قرن هفتم به آن، اشاره ای نشده است و گزارشی از اهل بیت علیهم السلام در این باره در منابع متقدّم و معتبر، وجود ندارد ؟ البتّه در منابع متأخّر ، مطالب فراوانی در این باره آمده که قابل استناد نیستند . به هر حال ، بعید شمردن یا انکار بازگشت اهل بیتِ سیّد الشهدا به کربلا ، به گونه ای که محدّث نوری ، شیخ عبّاس قمی و استاد مطهّری گفته اند ، صحیح به نظر نمی رسد .
8 / 10قُدومُ آلِ الرَّسولِ صلّی الله علیه و آله إلَی المَدینَهِ4425.الإمام علیّ علیه السلام :الملهوف عن بشیر بن حذلم (1) :فَلَمّا قَرُبنا مِنها [أی مِنَ المَدینَهِ] نَزَلَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام فَحَطَّ رَحلَهُ ، وضَرَبَ فُسطاطَهُ وأنزَلَ نِساءَهُ ، وقالَ : یا بَشیرُ ! رَحِمَ اللّه ُ أباکَ لَقَد کانَ شاعِرا ، فَهَل تَقدِرُ عَلی شَیءٍ مِنهُ ؟
قُلتُ : بَلی یَابنَ رَسولِ اللّه ِ إنّی لَشاعِرٌ .
قالَ : فَادخُلِ المَدینَهَ وَانعَ أبا عَبدِ اللّه ِ علیه السلام ، قالَ بَشیرٌ : فَرَکِبتُ فَرَسی ورَکَضتُ حَتّی دَخَلتُ المَدینَهَ ، فَلَمّا بَلَغتُ مَسجِدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله رَفَعتُ صَوتی بِالبُکاءِ ، وأنشَأتُ أقولُ :
یا أهلَ یَثرِبَ لا مُقامَ لَکُم بِهاقُتِلَ الحُسَینُ فَأَدمعی مِدرارُ الجِسمُ مِنهُ بِکَربَلاءَ مُضَرَّجٌوَالرَّأسُ مِنهُ عَلَی القَناهِ یُدارُ
قالَ : ثُمَّ قُلتُ : هذا عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ مَعَ عَمّاتِهِ وأخَواتِهِ قَد حَلّوا بِساحَتِکُم ونَزَلوا بِفِنائِکُم ، وأنَا رَسولُهُ إلَیکُم اُعَرِّفُکُم مَکانَهُ .
قالَ : فَما بَقِیَت فِی المَدینَهِ مُخَدَّرَهٌ ولا مُحَجَّبَهٌ إلّا بَرَزنَ مِن خُدورِهِنَّ ، مَکشوفَهً شُعورُهُنَّ مُخَمَّشَهً وُجوهُهُنَّ ، ضارِباتٍ خُدودَهُنَّ ، یَدعونَ بِالوَیلِ وَالثُّبورِ ، فَلَم أرَ باکِیاً ولا باکِیَهً أکثَرَ مِن ذلِکَ الیَومِ ، ولا یَوما أمَرَّ عَلَی المُسلِمینَ مِنهُ بَعدَ وَفاهِ رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله .
وسَمِعتُ جارِیَهً تَنوحُ عَلَی الحُسَینِ علیه السلام وتَقولُ :
نَعی سَیِّدی ناعٍ نَعاهُ فَأَوجَعافَأَمرَضَنی ناعٍ نَعاهُ فَأَفجَعا أعَینَیَّ جودا بِالمَدامِعِ وأسکِباوجودا بِدَمعٍ بَعدَ دَمعِکُما مَعا عَلی مَن دَهی عَرشَ الجَلیلِ فَزَعزَعاوأصبَحَ أنفُ الدّینِ وَالمَجدُ أجدَعا (2) عَلَی ابنِ نَبِیِّ اللّه ِ وَابنِ وَصِیَّهِوإن کانَ عَنّا شاحِطَ (3) الدّارِ أشسَعا (4)
ثُمَّ قالَت : أیُّهَا النّاعی ! جَدَّدتَ حُزنَنا بِأَبی عَبدِ اللّه ِ علیه السلام ، وخَدَشتَ مِنّا قُروحا لَمّا تَندَمِل ، فَمَن أنتَ یَرحَمُکَ اللّه ُ ؟
قُلتُ : أنَا بَشیرُ بنُ حَذلَمٍ ، وَجَّهَنی مَولایَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام وهُوَ نازِلٌ مَوضِعَ کَذا وکَذا مَعَ عِیالِ أبی عَبدِ اللّه ِ الحُسَینِ علیه السلام ونِسائِهِ .
قالَ : فَتَرَکونی مَکانی وبادَروا ، فَضَرَبتُ فَرَسی حَتّی رَجَعتُ إلَیهِم ، فَوَجَدتُ النّاسَ قَد أخَذُوا الطُّرُقَ وَالمَواضِعَ ، فَنَزَلتُ عَن فَرَسی وتَخَطَّیتُ رِقابَ النّاسِ حَتّی قَرُبتُ مِن بابِ الفُسطاطِ ، وکانَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام داخِلاً ، فَخَرَجَ ومَعَهُ خِرقَهٌ یَمسَحُ بِها دُموعَهُ ، وخَلفَهُ خادِمٌ مَعَهُ کُرسِیٌّ فَوَضَعَهُ لَهُ وجَلَسَ عَلَیهِ ، وهُوَ لا یَتَمالَکُ مِنَ العَبرَهِ ، فَارتَفَعَت أصواتُ النّاسِ بِالبُکاءِ ، وحَنینُ الجَواری وَالنِّساءِ ، وَالنّاسُ مِن کُلِّ ناحِیَهٍ یُعَزّونَهُ ، فَضَجَّت تِلکَ البُقعَهُ ضَجَّهً شَدیدَهً ، فَأَومَأَ بِیَدِهِ أنِ اسکُتوا ، فَسَکَنَت فَورَتُهُم .
فَقالَ علیه السلام : الحَمدُ للّه ِِ رَبِّ العالَمینَ ، الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، مالِکِ یَومِ الدّینِ ، بارِئِ الخَلائِقِ أجمَعینَ ، الَّذی بَعُدَ فَارتَفَعَ فِی السَّماواتِ العُلی ، وقَرُبَ فَشَهِدَ النَّجوی ، نَحمَدُهُ عَلی عَظائِمِ الاُمورِ ، وفَجائِعِ الدُّهورِ ، وألَمِ الفَواجِعِ ، ومَضاضَهِ (5) اللَّواذِعِ (6) ، وجَلیلِ الرُّزءِ ، وعَظیمِ المَصائِبِ الفاظِعَهِ ، الکاظَّهِ الفادِحَهِ الجائِحَهِ . (7)
أیُّهَا القَومُ ! إنَّ اللّه َ تَعالی ولَهُ الحَمدُ ابتَلانا بِمَصائِبَ جَلیلَهٍ ، وثُلمَهٍ فِی الإِسلامِ عَظیمَهٍ ، قُتِلَ أبو عَبدِ اللّه ِ علیه السلام وعِترَتُهُ ، وسُبِیَ نِساؤُهُ وصِبیَتُهُ ، وداروا بِرَأسِهِ فِی البُلدانِ مِن فَوقِ عامِلِ السِّنانِ ، وهذِهِ الرَّزِیَّهُ الَّتی لا مِثلَها رَزِیَّهٌ .
أیُّهَا النّاسُ ! فَأَیُّ رِجالاتٍ مِنکُم یُسَرّونَ بَعدَ قَتلِهِ ، أم أیَّهُ عَینٍ مِنکُم تَحبِسُ دَمعَها وتَضَنُّ عَنِ انهِمالِها ؟ فَلَقَد بَکَتِ السَّبعُ الشِّدادُ لِقَتلِهِ ، وبَکَتِ البِحارُ بِأَمواجِها ، وَالسَّماواتُ بِأَرکانِها ، وَالأَرضُ بِأَرجائِها ، وَالأَشجارُ بِأَغصانِها ، وَالحیتانُ فی لُجَجِ البِحارِ ، وَالمَلائِکَهُ المُقَرَّبونَ ، وأهلُ السَّماواتِ أجمَعونَ .
أیُّهَا النّاسُ ! أیُّ قَلبٍ لا یَنصَدِعُ لِقَتلِهِ ، أم أیُّ فُؤادٍ لا یَحِنُّ إلَیهِ ، أم أیُّ سَمعٍ یَسمَعُ هذِهِ الثُّلمَهَ الَّتی ثَلِمَت فِی الإِسلامِ ولا یُصِمُّ ؟ !
أیُّهَا النّاسُ ! أصبَحنا مَطرودینَ مُشَرَّدینَ ، مَذودینَ شاسِعینَ عَنِ الأَمصارِ کَأَنَّنا أولادُ تُرکٍ أو کابُلَ (8) ، مِن غَیرِ جُرمٍ اجتَرَمناهُ ، ولا مَکروهٍ ارتَکَبناهُ ، ولا ثُلمَهٍ فِی الإِسلامِ ثَلَمناها ، ما سَمِعنا بِهذا فی آبائِنَا الأَوَّلینَ «إِنْ هَذَا إِلَا اخْتِلَقٌ » . (9)
وَاللّه ِ لَو أنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَقَدَّمَ إلَیهِم فی قِتالِنا کَمّا تَقَدَّمَ إلَیهِم فِی الوِصایَهِ بِنا ، لَما زادوا عَلی ما فَعَلوا بِنا ، فَإِنّا للّه ِِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ ، مِن مُصیبَهٍ ما أعظَمَها ، وأوجَعَها وأفجَعَها ، وأکَظَّها (10) ، وأفظَعَها ، وأمَرَّها ، وأفدَحَها ، فَعِندَ اللّه ِ نَحتَسِبُ فیما أصابَنا وأبلَغَ بِنا ، إنَّهُ عَزیزٌ ذُو انتِقامٍ .
قالَ الرّاوی : فَقامَ صوحانُ بنُ صَعصَعَهَ بنِ صوحانَ وکانَ زَمِنا فَاعتَذَرَ إلَیهِ [أی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ ]صَلَواتُ اللّه ِ عَلَیهِ بِما عِندَهُ مِن زَمانَهِ رِجلَیهِ ، فَأَجابَهُ بِقَبولِ مَعذِرَتِهِ ، وحُسنِ الظَّنِّ بِهِ ، وشَکَرَ لَهُ وتَرَحَّمَ عَلی أبیهِ . (11) .
1- . وقع فی اسمه اختلاف ، فذکر مرّه «بشر» واُخری «بشیر» ، وکذا فی اسم أبیه حیث ذکر «حذلم» و«جذلم» و«خدیم» .
2- . الجَدعُ : قطع الأنف (الصحاح : ج 3 ص 1193 «جدع») .
3- . الشَّحطُ : البُعد (الصحاح : ج 3 ص 1135 «شحط») .
4- . الشَّاسِعُ والشَسوعُ : البعید (الصحاح : ج 3 ص 1237 «شسع») .
5- . المَضَضُ : وجع المصیبه (الصحاح : ج 3 ص 1106 «مضض») .
6- . اللَّذعُ : حرقه کحرقه النار (لسان العرب : ج 8 ص 317 «لذع») .
7- . الجائحه : کلّ مصیبه عظیمه وفتنه مبیره (النهایه : ج 1 ص 312 «جوح») .
8- . لم یکن التُّرکُ والأفاغنه عندئذٍ من المسلمین .
9- . ص : 7 .
10- . کَظَّهُ : بَهَظَهُ وکَرَبهُ وَجَهَدَهُ (القاموس المحیط : ج 2 ص 398 «کظّه») .
11- . الملهوف : ص 226 ، مثیر الأحزان : ص 112 نحوه ، بحار الأنوار : ج 45 ص 147 .
8 / 10بازگشت خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله به مدینه
4422.امام صادق علیه السلام :الملهوف به نقل از بشیر بن حَذلَم (1) : هنگامی که به نزدیک مدینه رسیدیم ، علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام فرود آمد و بارش را فرود آورد و خیمه اش را بر پا کرد و زنان کاروان را فرود آورد و فرمود : «ای بشیر ! خدا ، پدرت را که شاعر بود ، بیامرزد ! آیا تو نیز می توانی چیزی بسرایی ؟» .
گفتم : آری ، ای فرزند پیامبر خدا ! من شاعرم .
فرمود : «به مدینه برو و خبر [شهادت] ابا عبد اللّه علیه السلام را اعلام کن» .
اسبم را سوار شدم و تاختم تا به مدینه وارد شدم . هنگامی که به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدم ، صدایم را به گریه بلند کردم و چنین سرودم و خواندم :
ای اهل یثرب ! دیگر در آن نمانید .حسین ، کشته شد . پس اشک بریزید! پیکر خونین او در کربلاستو سر او بر نیزه ، به این سو و آن سو برده می شود .
سپس گفتم : این ، علی بن الحسین است ، با عمّه ها و خواهرانش ، که در اطراف و حومه شما فرود آمده اند و من ، فرستاده او به سوی شما هستم تا جایش را به شما بشناسانم .
هیچ زن پرده نشین و باحجابی در مدینه باقی نمانْد ، جز آن که از پسِ پرده ها ، سرْ باز و صورتْ خراشیده و بر سر و صورتْ زنان ، بیرون آمد . آنان ، با صدای بلند می گریستند و زاری می کردند و هیچ گاه به اندازه آن روز ، مرد و زن گریان ، و پس از رحلت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روزی تلخ تر از آن ، بر مسلمانان ندیده بودم .
شنیدم که دختری بر حسین علیه السلام نوحه می خوانَد و می گوید :
خبر [شهادت] سَرورم را کسی داد و [قلبم را] به درد آورد.خبر خبرآورنده ، مرا بیمار و گرانبار کرد . ای چشمان من ! سخاوت کنید و اشک بریزیدو هر دو با هم در اشک ریختن ، سخاوت به خرج دهید ، بر کسی که [کشته شدنش] عرشِ خدای بزرگ را لرزاندو بینی دین و شُکوه را بریده ساخت ؛ بر فرزند پیامبر خدا و فرزند وصیّ اوهر چند در سرایی فاصله دار و دور از ما [افتاده] است.
سپس گفت : ای آورنده خبر ! اندوهمان را بر ابا عبد اللّه ، تجدید کردی و زخم سربسته مان را نیشتر زدی . تو کیستی ، خدا ، رحمتت کند ؟
گفتم : من بشیر بن حَذلَم هستم . مولایم علی بن الحسین علیه السلام مرا روانه کرد و خود اکنون ، همراه خانواده و زنان ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام در فلان جا فرود آمده است .
آنان ، مرا گذاشتند و بلافاصله ، روانه شدند . من نیز اسبم را تاختم و به نزد کاروان ، باز گشتم . دیدم که مردم ، راه ها و جای ها را پُر کرده اند . از اسبم پیاده شدم و از میان مردم ، عبور کردم تا به درِ خیمه رسیدم .
علی بن الحسین علیه السلام درون خیمه بود و بیرون آمد ، در حالی که با پارچه همراهش ، اشک هایش را پاک می کرد ، و پشت سرِ ایشان ، خادمی با یک چارپایه بود که آن را برای علی بن الحسین علیه السلام نهاد و ایشان بر آن نشست . نمی توانست جلوی اشک ریختن خود را بگیرد و صدای مردم به گریه ، و ناله دختران و زنان ، بلند شد و مردم ، از هر سو به او تسلیت می گفتند و آن مکان به ضجّه و ناله در آمد . امام علیه السلام با دستش اشاره کرد که : «ساکت باشید» و هیجان مردم ، فرو نشست .
آن گاه امام علیه السلام فرمود : «ستایش ، ویژه خدای جهانیان است ؛ بخشنده مهربان ، مالک روز جزا ، آفریدگار همه آفریده ها ؛ کسی که آن قدر دور است که در آسمان های بَرین ، جای دارد و آن قدر نزدیک است که در [همه ]رازگویی ها حاضر است . او را بر کارهای بزرگ و فاجعه های روزگار و پیشامدهای دردناک و دردهای جانسوز و وقایع سِتُرگ و مصیبت های بس دهشتناک و گران بار و سنگین و کُشنده ، می ستاییم .
ای قوم ! خدای متعالِ ستودنی ، ما را با مصیبت هایی سنگین و شکافی بزرگ در اسلام ، آزموده است . ابا عبد اللّه علیه السلام و خاندانش کشته شده اند ، زنان و کودکانش اسیر گشته اند و سر او را بر بالای نیزه ، در شهرها چرخانده اند و این ، مصیبتی است که نظیری ندارد .
ای مردم ! کدام یک از مردان شما ، پس از شهادت او ، شادی می کنند و کدامین چشمِ شما می تواند اشک خود را نگاه دارد و آن را از ریختن ، باز دارد ؟ بر شهادت او ، آسمان های استوارِ هفتگانه و دریاها با امواج خود و آسمان ها با ستون های [نامرئی] خود و زمین با کرانه های خود و درختان با شاخه های خود و ماهی ها در ژرفای دریاها و فرشتگان مقرّب و همه آسمانیان ، گریستند .
ای مردم ! کدامین قلب از شهادت او نشکافت ؟! یا کدامین دل بر او نسوخت ؟! یا کدامین گوش ، این مصیبت شکافنده اسلام را شنید و از شنیدن ، باز نمانْد ؟ !
ای مردم ! ما رانده شده و آواره ، از شهرها تبعید و دور گشته ایم ، گویی که فرزندان تُرک و افغانیم ، (2) بی آن که گناهی انجام داده یا ناپسندی را به جا آورده و یا ضربه ای به اسلام زده باشیم ، و مانند این را در باره پدرانِ پیشین خود نیز نشینده ایم «و این ، دروغ بستنی ، بیش نیست» .
به خدا سوگند ، اگر پیامبر صلی الله علیه و آله آن اندازه که سفارش رعایت ما را به ایشان کرد ، سفارش به جنگ با ما می کرد ، نمی توانستند از آنچه با ما کردند ، بیشتر انجام دهند !
پس «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّآ إِلَیْهِ رَ جِعُونَ» 3 از مصیبتی به چه بزرگی و دردناکی و دهشتناکی و سختی و وحشتناکی و تلخی و گران باری ! آنچه را که به ما رسیده و بر ما کارگر شده ، نزد خدا می نهیم و به حساب او می گذاریم ، که او پیروزمند و انتقام گیرنده است» .
سپس صوحان ، فرزند صعصعه بن صوحان که زمینگیر بود برخاست و از علی بن الحسین که درودهای خدا بر او باد به دلیل فلج بودن پاهایش [و ناتوانی بر یاری حسین علیه السلام ]عذر خواست و امام علیه السلام عذرخواهی اش را پذیرفت و خوش گمانی و سپاس گزاری خود را به او ابراز کرد و بر پدرش رحمت فرستاد . .
1- . در نام وی ، اختلاف است و بِشر و بشیر ، گفته شده است . همین طور نام پدرش هم متفاوتْ نقل شده و حذلم، جذلم و حذیم ، آمده است .
2- . ترک ها و افغان ها در آن روزگار ، هنوز مسلمان نشده بودند .
4423.الإمام الصادق علیه السلام :تاریخ الطبری عن عمّار الدهنی عن أبی جعفر [الباقر] علیه السلام :لَمّا دَخَلوها [أی دَخَلَ الأَسرَی المَدینَهَ ]خَرَجَتِ امرَأَهٌ مِن بَنی عَبدِ المُطَّلِبِ ، ناشِرَهً شَعرَها ، واضِعَهً کُمَّها عَلی رَأسِها ، تَلَّقاهُم وهِیَ تَبکی وتَقولُ :
ماذا تَقولونَ إن قالَ النَّبِیُّ لَکُمماذا فَعَلتُم وأنتُمُ آخِرُ الاُمَمِ بِعِترَتی وبِأَهلی بَعدَ مُفتَقَدیمِنهُم اُساری وقَتلی ضُرِّجوا بِدَمِ ما کانَ هذا جَزائی إذ نَصَحتُ لَکُمأن تُخلِفونی بِسوءٍ فی ذَوی رَحِمی. (1)4422.الإمام الصادق علیه السلام :الأمالی للمفید عن أبی هیاج عبد اللّه بن عامر :لَمّا أتی نَعیُ الحُسَینِ علیه السلام إلَی المَدینَهِ ، خَرَجَت أسماءُ بِنتُ عَقیلِ بنِ أبی طالِبٍ رَضِیَ اللّه ُ عَنها فی جَماعَهٍ مِن نِسائِها حَتَّی انتَهَت إلی قَبرِ رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، فَلاذَت بِهِ وشَهِقَت عِندَهُ ، ثُمَّ التَفَتَت إلَی المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ، وهِیَ تَقولُ :
ماذا تَقولونَ إن قالَ النَّبِیُّ لَکُمیَومَ الحِسابِ وصِدقُ القَولِ مَسموعُ خَذَلتُم عِترَتی أو کُنتُم غُیَّباوَالحَقُّ عِندَ وَلِیِّ الأَمرِ مَجموعُ أسلَمتُموهُم (2) بِأَیدِی الظّالِمینَ فَمامِنکُم لَهُ الیَومَ عِندَ اللّه ِ مَشفوعُ ما کانَ عِندَ غَداهِ الطَّفِّ إذ حَضَرواتِلکَ المَنایا ولا عَنهُنَّ مَدفوعُ
قالَ : فَما رَأَینا باکِیا ولا باکِیَهً أکثَرَ مِمّا رَأَینا ذلِکَ الیَومَ . (3) .
1- . تاریخ الطبری : ج 5 ص 390 ، تهذیب الکمال : ج 6 ص 429 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 579 وفیه «ابنه عقیل» بدل «امرأه من بنی عبد المطّلب» ، المعجم الکبیر : ج 3 ص 118 ح 2853 عن مصعب بن عبد اللّه و ص 124 ح 2875 عن أحمد بن مُحَمَّد بن حمید الجهنی ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 420 وفی الثلاثه الأخیره «زینب بنت عقیل» بدل «امرأه من بنی عبد المطّلب» ، تاریخ دمشق : ج 69 ص 178 وفیه «زینب بنت علیّ بن أبی طالب» بدل «امرأه من بنی عبد المطّلب» والخمسه الأخیره من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام نحوه .
2- . فی المصدر : «أسلتموهم» ، وهو تصحیف ، وما أثبتناه من الأمالی للطوسی وبحار الأنوار .
3- . الأمالی للمفید : ص 319 الرقم 5 ، الأمالی للطوسی : ص 89 الرقم 139 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 116 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 188 الرقم 34 .
4421.الإقبال ( به نقل از ابن خالویِه ) تاریخ الطبری به نقل از عمّار دُهْنی ، از امام باقر علیه السلام : هنگامی که اسیران به مدینه وارد شدند ، زنی از خاندان عبد المطّلب، (1) با موهایی پریشان ، دست بر سر و گریان ، به پیشواز آنان آمد و چنین می گفت :
چه می گویید ، اگر پیامبر صلی الله علیه و آله به شما بگوید :ای آخرین امّت ! پس از من چه کردید با عترت و خاندانم؟برخی از آنان ، اسیرند و برخی شان ، به خون آغشته اند . این ، پاداش خیرخواهی من برایتان نبودکه با خویشاوندان من ، بدرفتاری کنید !4421.الإقبال عن ابن خالویه :الأمالی ، مفید به نقل از ابو هَیّاج ، عبد اللّه بن عامر : هنگامی که خبر شهادت امام حسین علیه السلام به مدینه رسید ، اسماء دختر عقیل بن ابی طالب که خدا از او خشنود باد با گروهی از زنان ، بیرون آمد و به کنار قبر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پناه برد و در آن جا به گریه و زاری پرداخت . سپس به مهاجران و انصار ، رو کرد و چنین خواند :
چه می گویید ، اگر پیامبرتان روز حساب کهتنها سخنِ راست را می شنوند ، به شما بگوید : خاندانم را بی یاور گذاشتید ، یا غایب بودید ،در حالی که حق ، نزد ولیّ امر ، گرد آمده بود . او را به دست ستمکاران سپردیدو روز قیامت ، هیچ شفاعتگری نزد خدا ندارید! صبحگاه ، در کربلا به هنگامی که مرگِآنان فرا رسید ، هیچ مدافعی آن جا نبود .
هیچ گاه به اندازه آن روز ، این اندازه مرد و زنِ گریان ندیده بودیم . .
1- . . در برخی نقل ها، به جای عبارتِ «زنی از خاندان عبد المطّلب»، «زینب بنت عقیل» و در برخی دیگر، «زینب بنت علی علیه السلام » آمده است.
4420.امام صادق علیه السلام :الإرشاد :خَرَجَت أمُّ لُقمانَ بِنتُ عَقیلِ بنِ أبی طالِبٍ حینَ سَمِعَت نَعیَ الحُسَینِ علیه السلام حاسِرَهً ، ومَعَها أخَواتُها : اُمُّ هانِئٍ وأسماءُ ورَملَهُ وزَینَبُ بَناتُ عَقیلِ بنِ أبی طالِبٍ رَحمَهُ اللّه ِ عَلَیهِنَّ ، تَبکی قَتلاها بِالطَّفِّ وهِیَ تَقولُ :
ماذا تَقولونَ إذ قالَ النَّبِیُّ لَکُمماذا فَعَلتُم وأنتُم آخِرُ الاُمَمِ بِعِترَتی وبِأَهلی بَعدَ مُفتَقَدیمِنهُم اُساری ومِنهُم ضُرِّجوا بِدَمِ ما کانَ هذا جَزائی إذ نَصَحتُ لَکُمأن تُخلِفونی بِسوءٍ فی ذَوِی رَحِمی . (1) .
1- . الإرشاد : ج 2 ص 124 ، روضه الواعظین : ص 212 ، الملهوف : ص 207 ، مثیر الأحزان : ص 95 کلاهما نحوه وفیها «زینب بنت عقیل» بدل «اُمّ لقمان بنت عقیل» ، بحار الأنوار : ج 45 ص 123 ؛ تاریخ دمشق : ج 69 ص 178 عن الزبیر ، تذکره الخواصّ : ص 267 وفیهما «زینب بنت عقیل» بدل «اُمّ لقمان بنت عقیل» ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 76 ولیس فیه «اُمّ لقمان» وبزیاده «ضیّعتم حقّنا واللّه أوجبه وقد رعی الفیل حقّ البیت والحرم» فی آخره ، والثلاثه الأخیره نحوه وراجع : الاحتجاج : ج 2 ص 113 نقلاً عن زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السلام فی جمع أهل الکوفه .
4420.الإمام الصادق علیه السلام :الإرشاد :اُمّ لقمان ، (1) دختر عقیل بن ابی طالب ، هنگامی که خبر شهادت امام حسین علیه السلام را شنید ، سربرهنه ، به همراه خواهرانش : اُمّ هانی ، اسماء ، رَمْله و زینب ، دختران عقیل بن ابی طالب که رحمت خدا بر آنان باد بیرون آمد و در حالی که بر کشتگان کربلا می گریست ، می گفت :
چه می گویید ، اگر پیامبر صلی الله علیه و آله به شما بگوید :ای آخرین امّت ! پس از من ، با عترت و خاندانم چه کردید ؟برخی از آنان ، اسیرند و برخی شان به خون آغشته اند . این ، پاداش خیرخواهی من برایتان نبودکه با خویشاوندان من ، بدرفتاری کنید! .
1- . در برخی منابع، نام «اُمّ لقمان» و «زینب» (دو دختر عقیل) در سطر اوّل و دوم این روایت، جا به جا شده است.
4419.امام علی علیه السلام :تاریخ الطبری عن الحارث بن کعب :قالَت لی فاطِمَهُ بِنتُ عَلِیٍّ علیه السلام : قُلتُ لِاُختی زَینَبَ : یا اُخَیَّهُ ! لَقَد أحسَنَ هذَا الرَّجُلُ الشّامِیُّ [نُعمانُ بنُ بَشیرٍ] إلَینا فی صُحبَتِنا ، فَهَل لَکِ أن نَصِلَهُ ؟
فَقالَت : وَاللّه ِ ما مَعَنا شَیءٌ نَصِلُهُ بِهِ إلّا حُلِیُّنا .
قالَت لَها : فَنُعطیهِ حُلِیَّنا ، قالَت : فَأَخَذتُ سِواری ودُملُجی (1) وأخَذَت اُختی سِوارَها ودُملُجَها ، فَبَعَثنا بِذلِکَ إلَیهِ وَاعتَذَرنا إلَیهِ ، وقُلنا لَهُ : هذا جَزاؤُکَ بِصُحبَتِکَ إیّانا بِالحَسَنِ مِنَ الفِعلِ .
فَقالَ : لَو کانَ الَّذی صَنَعتُ إنَّما هُوَ لِلدُّنیا کانَ فی حُلِیِّکُنَّ ما یُرضینی ودونه ، ولکِن وَاللّه ِ ما فَعَلتُهُ إلّا للّه ِِ ولِقَرابَتِکُم مِن رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله . (2)راجع : ج 9 ص 414 (القسم الحادی عشر / الفصل الأوّل / إقامه المأتم فی المدینه / حین وصل الخبر) . و ج 10 ص 246 (القسم الثانی عشر / الفصل الأوّل / ما روی عن بنات عقیل) .
8 / 11لِمَنِ الغَلَبَهُ ؟4417.امام علی علیه السلام ( هرگاه به هلال ماه می نگریست ) الأمالی للطوسی عن عبد اللّه بن سیابه عن أبی عبد اللّه [الصادق] علیه السلام :لَمّا قَدِمَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ وقَد قُتِلَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَیهِما ، استَقبَلَهُ إبراهیمُ بنُ طَلحَهَ بنِ عُبَیدِ اللّه ِ وقالَ : یا عَلِیَّ بنَ الحُسَینِ ، مَن غَلَبَ ؟ وهُوَ مُغَطّیً رَأسُهُ وهُوَ فِی المَحمِلِ .
قالَ : فَقالَ لَهُ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام : إذا أرَدتَ أن تَعلَمَ مَن غَلَبَ ودَخَلَ وَقتُ الصَّلاهِ ، فَأَذِّن ثُمَّ أقِم . (3) .
1- . الدُّملُجُ : المِعْضَدُ من الحُلیّ (النهایه : ج 2 ص 134 «دملج») .
2- . تاریخ الطبری : ج 5 ص 462 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 195 ، الفصول المهمّه : ص 193 نحوه ؛ بحار الأنوار : ج 45 ص 146 .
3- . الأمالی للطوسی : ص 677 ح 1432 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 177 ح 27 .
4417.عنه علیه السلام ( کانَ إذا نَظَرَ إلَی الهِلالِ قالَ ) تاریخ الطبری به نقل از حارث بن کعب : فاطمه دختر علی علیه السلام به من گفت : به خواهرم زینب گفتم : ای خواهر ! این مرد شامی (نعمان بن بشیر) ، در طول همراهی ما ، به ما نیکی کرد . آیا چیزی داری که به او هدیه بدهیم ؟
زینب گفت : به خدا سوگند ، جز طلاهایمان ، چیزی نداریم که به او بدهیم .
به او گفت[م] : طلاهایمان را به او می دهیم .
پس النگو و دستبند خود را برداشتم و النگو و دستنبد خواهرم را نیز گرفتم و آنها را برای او فرستادیم و از او عذر خواستیم و گفتیم : این ، پاداش همراهی نیکو و خوش رفتاری ات با ماست .
نعمان گفت : اگر آنچه با شما کرده بودم ، برای دنیا بود ، طلاهای شما و کمتر از آن هم مرا راضی می کرد ؛ امّا به خدا سوگند من این کار را جز برای خدا و خویشاوندیِ شما با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نکردم .ر . ک : ج 9 ص 415 (بخش یازدهم / فصل یکم / سوگواری در مدینه / هنگام دریافت خبر) . و ج 10 ص 247 (بخش دوازدهم / فصل یکم / آنچه از دختران عقیل گزارش شده است) .
8 / 11پیروزی ، از آنِ کیست ؟
اشاره
4413.امام علی علیه السلام ( هرگاه به ماه می نگریست ) الأمالی ، طوسی به نقل از عبد اللّه بن سَیابه ، از امام صادق علیه السلام : هنگامی که علی بن الحسین (زین العابدین) پس از شهادت حسین بن علی که درودهای خدا بر آن دو باد [به مدینه] گام نهاد ، ابراهیم بن طلحه بن عبید اللّه به استقبالش آمد و گفت : ای علی بن الحسین ! چه کسی چیره گشت ؟ و ایشان ، سرش را پوشانده و در محمل ، نشسته بود . علی بن الحسین علیه السلام به او فرمود : «اگر می خواهی بدانی چه کسی پیروز شد ، هنگامی که وقت نماز در رسید ، اذان و سپس اقامه بگو» . .
تحلیلی در باره متفرّدات منابع متأخّر
اشاره
مطالعه تفصیلیِ گزارش های مربوط به واقعه عاشورا ، که در این دانش نامه آمده اند ، این پرسش را برای پژوهشگر پدید می آورد که : چرا شماری از مطالب مشهوری که در منابع متأخّر آمده اند و بسیاری از مرثیه سرایان در تبیین واقعه عاشورا مطرح می کنند ، در این دانش نامه نیست ، در صورتی که انتخاب نام «دانش نامه» برای این مجموعه ، ایجاب می کرد که جامع همه گزارش های واقعه عاشورا باشد ؟ آیا دست اندرکاران تهیّه و تدوین دانش نامه امام حسین علیه السلام ، این گزارش ها را ندیده اند؟ یا مُتفرّدات (1) منابع متأخّر ، معتبر نیستند و اصولاً گزارش هایی بی اساس اند؟ و یا دلیل دیگری در این باره وجود دارد؟
دلایل بهره نبردن از منابع متأخّر
اشاره
در مقدّمه این دانش نامه ، در بحث از منابع واقعه عاشورا ، و نیز در تبیین آسیب شناسی مرثیه سرایی امام حسین علیه السلام ، (2) نکاتی در این باره بیان شد ؛ ولی با توجّه به اهمّیت موضوع و برای روشن تر شدن پاسخ پرسش های یاد شده ، در این جا نیز به دلایل عدم استفاده از منابع متأخّر و نیامدن شماری از گزارش های مشهور واقعه عاشورا در این دانش نامه ، می پردازیم :
1- . مُتفرّد : روایتی که دارای منبع واحد است .
2- . ر . ک : ج 1 ص 7 (پیشگفتار) و ج 9 ص 333 (بخش یازدهم / درآمد) .
1 . ارائه مستند واقعه عاشورا
نخستین دلیلِ بهره نگرفتن از منابع متأخّر در دانش نامه امام حسین علیه السلام ، ارائه تاریخ معتبر و مستند زندگی آن امام هُمام و بویژه واقعه عاشوراست . از این رو ، روش ما در نگارش این دانش نامه ، بهره گیری از کهن ترین منابع (یعنی منابع قرن اوّل تا هفتم و بعضا تا قرن نهم هجری) بوده است . بر این اساس ، گزارش هایی که در منابع بعدی آمده اند و ریشه در منابع اصلی و کهن ندارند ، مورد استناد ما قرار نگرفته اند . البتّه این سخن ، بِدان معنا نیست که هر چه در منابع کهن وجود دارد ، معتبر است ؛ بلکه مقصود ، این است که مطالب منابع جدیدی که ریشه در مصادر اصلی ندارند ، اساسا قابل استناد نیستند ، و گر نه ، اعتبار مطالب منابع کهن و قابل استناد نیز منوط به ارزیابی های لازم است ، چنان که ما در این دانش نامه ، موارد قابل توجّهی از مطالب این منابع را مورد نقد قرار داده ایم .
2 . عدم نیاز به گزارش مُتفرّدات منابع متأخّر
چنان که پیش از این اشاره کردیم و متن این دانش نامه نیز مؤیّد این مدّعاست ، تاریخ عاشورا ، بیش از هر موضوع دیگری ، دارای منابع معتبر و قابل استناد است و اصولاً نیازی به گزارش های منابع غیر قابل استناد ، نیست . (1)
3 . تمایز روشن گزارش های منابع کهن و منابع جدید
این نکته ، تنبّه آفرین است که گزارش منابع کهن تا قرن نهم در باره واقعه عاشورا ، تفاوت و تمایز روشنی با گزارش کتاب های سده های پس از آن دارد ، از جمله این که : الف در منابع سده های اخیر ، صدها بلکه هزارها گزارش نو دیده می شوند که در منابع کهن ، اثری از آنها نیست . ب شیوه ای که منابع ضعیفِ سده های اخیر (2) برای گزارش واقعه عاشورا انتخاب کرده اند ، شیوه داستان سرایی به جای نقل مستندِ تاریخی است . از این رو ، گزارش های کوتاهِ منابع اصلی ، در این گونه کتاب ها ، به داستان هایی بلند با جزئیات فراوان ، تبدیل شده اند . ج بسیاری از منابع یاد شده ، برای تحریک عواطف مردم ، حتّی تا مرز نادیده گرفتن عزّت و کرامت خاندان رسالت ، پیش رفته اند .
1- . ر . ک : ج 1 ص 51 (درآمد / کتاب شناسی تاریخ عاشورا وعزاداری امام حسین علیه السلام ) .
2- . ر . ک : ج 1 ص 91 (درآمد / منابع غیر قابل استناد) .
نکته قابل توجّه
ممکن است در دفاع از گزارش های منابع سده های اخیر ، گفته شود : نبودن این گزارش ها در منابع اصلیِ فعلی ، دلیل مستند نبودن آنها نیست ؛ زیرا ممکن است تهیّه کنندگان آنها به منابعی دسترس داشته اند که نزد آنها معتبر بوده ؛ امّا به دست ما نرسیده است . پاسخ این سخن ، این است که : اوّلاً ، هیچ یک از نویسندگان کتاب های ضعیف مشهور ، ادّعا نکرده اند که به نسخه ای معتبر دسترس داشته اند که دیگران از آن بی بهره بوده اند و معمولاً گزارش های آنان ، مستند نیست ، وگاه گزارش های خود را مستند به کتاب هایی نظیرِ خود کرده اند (که بعضا همین استنادها هم نادرست است) . (1) ثانیا ، این گونه کتاب ها، در پاره ای از موارد ، گزارش های خود را به منابع معتبر ، مستند می کنند ؛ امّا با مراجعه به منابع یاد شده ، مشخّص می شود که استناد آنها اشتباه است . (2)
1- . مانند ماجرای ترک صحنه کربلا توسّط برخی یاران امام علیه السلام در شب عاشورا که الدمعه الساکبه (ج 4 ص 271) از کتاب نور العین نقل می کند ؛ ولی در این کتاب ، یافت نشد و یا به احتضار افتادن امام علیه السلام هنگام میدان رفتن علی اکبر که معالی السبطین (ج 1 ص 254) از شیخ جعفر شوشتری نقل می کند که در کتاب های وی ، یافت نشد و یا سه شعبه بودن تیری که به علی اصغر اصابت کرد که تذکره الشهداء (ص 218) از مقتل منسوب به ابو مخنف نقل می کند و در آن پیدا نشد .
2- . مانند ماجرای هلال بن نافِع در شب عاشورا ، که کتاب الدمعه الساکبه (ج 4 ص 272) به شیخ مفید رحمه الله نسبت می دهد ؛ ولی در هیچ یک از کتاب های مفید و غیر او از قدما ، چنین مطلبی نیامده است .
اقسام گزارش ها در منابع متأخّر
گزارش های منابع متأخّر را به سه دسته می توان تقسیم کرد : دسته اوّل ، گزارش هایی که خلاف واقع بودن آنها ، روشن و قطعی است ؛ مانند : شماری از مطالب کتاب های روضه الشهدا ؛ أسرار الشهاده و المنتخب طُرَیحی و سایر منابع متأخّر ضعیفی که در مقدّمه این دانش نامه به آنها اشاره شد و در مبحث «آسیب شناسی مرثیه سرایی» ، ریشه یابی می گردد . (1) دسته دوم ، گزارش هایی که متن آنها ایرادی ندارد ؛ ولی نه تنها دلیلی بر صحّت آنها ارائه نشده ، بلکه به دلیل آن که در منابع اصلی دیده نمی شوند و در کنار مطالبی قرار دارند که دروغ بودن آنها واضح است ، واقعیت داشتن آنها ، جدّا مورد تردید است . دسته سوم ، گزارش هایی که در منابع اصلی تاریخی و حدیثی نیز وجود دارند . به نظر ما ، تنها دسته سوم از گزارش های منابع متأخّر ، قابل نقل و استنادند ، و اگر کسانی این نظریه را نمی پذیرند و به دلیل هیجان انگیز بودن متفرّداتِ منابع ضعیف و مؤثّر بودن آنها در گرم کردن مجالس ، نمی توانند از نقل آنها صرف نظر کنند ، بهره گیری از این دانش نامه ، حدّ اقل، این فایده را برای آنها خواهد داشت که بتوانند مطالب دستِ اوّل را که در منابع کهن آمده ، از گزارش هایی که در منابع اصلی وجود ندارند ، تفکیک کنند تا بویژه در نسبت دادن سخنی به اهل بیت علیهم السلام برای امری مستحب ، مرتکب حرامِ مسلّم و نهیِ قطعیِ (وَ لَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ) (2) نگردند .
1- . ر . ک : ج 9 ص 333 (بخش یازدهم / درآمد) .
2- . «از چیزی که نمی دانی ، پیروی نکن» (اسرا : آیه 36) .
نمونه هایی از متفرّدات منابع متأخّر
اشاره
اکنون برای نمونه ، به شماری از گزارش هایی که در منابع متأخّر آمده یا در زبان مرثیه سرایانْ شهرت یافته اند ، امّا در منابع اصلی دیده نمی شوند ، به طور اجمال ، اشاره می کنیم :
1 . فتوای شُرَیح قاضی در باره امام حسین علیه السلام
در منابع اصلی ، نقش شُرَیح قاضی در ماجرای دستگیری و شهادت هانی بن عروه بیان شده است ؛ (1) امّا آنچه شهرت یافته که وی ، فتوای قتل امام حسین علیه السلام را صادر کرده ، تنها در منابع متأخّر (مانند : تذکره الشهداء (2) که در قرن چهاردهم نگارش یافته) دیده می شود .
2 . نوازش دختر مسلم
در کتاب المنتخب طُرَیحی ، ضمن گزارش رسیدن خبر شهادت مسلم علیه السلام به امام حسین علیه السلام در راه کوفه ، آمده است : مسلم ، دختری یازده ساله داشت که همراه حسین علیه السلام بود . حسین علیه السلام زمانی که از مجلس برخاست ، به سمت خیمه آمد ، آن دخترک را نوازش کرد و به خود ، نزدیک نمود و چون همان گونه که با یتیمان رفتار می کنند ، به سر و پیشانی او دست کشید ، به دخترک ، احساس ناخوشی دست داد . پس گفت : عمو جان ! قبلاً ندیده بودم که با من ، چنین کنی . گمان می کنم که پدرم به شهادت رسیده است ! پس حسین علیه السلام نتوانست خود را نگاه دارد . گریست و فرمود : «دخترم ! من ، پدر تو اَم و دخترانم ، خواهران تو اَند ...» . (3) ظاهرا منبع اصلی این گزارش ، کتاب روضه الشهداء (4) است که صاحب کتاب المنتخب ، آن متن را تعریب کرده است ؛ ولی این گزارش ، در منابع کهن و قابل استناد ، نیامده است .
1- . ر . ک : ج 4 ص 189 (بخش هفتم / فصل چهارم / گرفتار شدن هانی و ماجراهای او) .
2- . تذکره الشهداء: ص 279 .
3- . المنتخب ، طریحی : ص 364 . گفتنی است که مسلم بن عقیل ، هم پسر عموی امام حسین علیه السلام است و هم شوهر خواهر ایشان . بدین ترتیب ، امام حسین علیه السلام دایی فرزندان مسلم و به دختر مسلم ، مَحرم است .
4- . روضه الشهدا : ص 252 .
3 . دستور خاموشی در شب عاشورا
مشهور است که در شب عاشورا ، امام حسین علیه السلام دستور داد که چراغ ها را خاموش کنند تا هر کس که می خواهد ، برود . پس چراغ ها را خاموش کردند و همراهان امام علیه السلام شروع به رفتن کردند . ظاهرا اصل این ماجرا ، برگرفته از کتاب ضعیف الدمعه الساکبه است که مطلبی را از کتابی ضعیف تر از خود ، یعنی کتاب نور العین ، نقل می کند (1) و این گزارش را به سَکینه علیهاالسلام نسبت می دهد که گفته است : من در شبی مهتابی ، در وسط چادر نشسته بودم که از پشت آن ، صدای گریه و شیون شنیدم . دامن کشان ، از خیمه بیرون رفتم و ناگهان ، پدرم را دیدم که نشسته و یارانش دورش هستند . پدرم می گریست و شنیدم که می گفت : «بدانید که با من بیرون آمدید ، چون می دانستید که من به سوی مردمی می روم که با من از دل و زبان ، بیعت کرده اند ؛ امّا اوضاع ، کاملاً دگرگون شد ؛ چون شیطان بر آنها چیره گشت و خدا را از یادشان برد ، و اکنون ، جز کشتن من و کشتن هر که در راه من تلاش می کند ، و نیز اسارت خانواده ام پس از غارتشان ، هدفی ندارند . من نگرانم که شما در بیان آنچه می دانید ، خجالت بکشید . نیرنگ زدن ، در نزد ما اهل بیت ، حرام است . پس هر یک از شما که دوست ندارد بماند ، برود . شب ، تاریک است و راه ، باز و زمان ، به هنگام . و هر کس به ما کمک کند ، همراه ما در بهشت خواهد بود و از خشم خدای مهربان ، در امان . جدّم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «پسرم حسین ، در سرزمین کربلا ، تنها و بی کس و تشنه و غریب ، کشته می شود . هر که به او کمک کند ، به من کمک کرده است و نیز به فرزند او قائم که خداوند در فَرَج او تعجیل نماید کمک کرده است . هر کس با زبانش به ما کمک کند ، در قیامت با حزب ما خواهد بود» . به خدا سوگند ، هنوز سخن پدرم به پایان نرسیده بود که جمعیت ، ده تا و بیست تا ، پراکنده شدند و با او جز 71 نفر نماند . به پدرم نگاه انداختم که سرش به زیر بود . اشک، گلوگیرم شد ... . (2) گفتنی است که دستور خاموش کردن چراغ ها توسّط امام علیه السلام ، حتّی در مَقتل های ضعیف هم دیده نشده است ، چنان که هیچ منبع معتبری ، گزارش نکرده که شب عاشورا ، کسی از یاران امام علیه السلام ، از ایشان جدا شده باشد ؛ بلکه به عکس ، در مقابل پیشنهاد امام علیه السلام مبنی بر ترک کربلا ، همگی ضمن حقیر شمردن مرگ ، دلیرانه سرود مقاومتْ سر دادند و با سخنانی شورانگیز و اظهار آمادگی برای جانبازی در راه خدا، حماسه ای جاوید آفریدند. (3)
1- . گفتنی است که این مطلب را در کتاب نور العین نیافتیم .
2- . الدمعه الساکبه : ج 4 ص 271 .
3- . ر . ک : ج 6 ص 21 (بخش هشتم / فصل یکم / پاسخ خانواده و یاران امام علیه السلام ) .
4 . داستان هلال و حبیب و آوردن اصحاب در کنار خیمه اهل بیت علیهم السلام
مؤلف الدمعه الساکبه ، داستان مفصّل و شورانگیزی را گزارش کرده که اجمال آن ، این است که در واقعه عاشورا ، شبی امام حسین علیه السلام از خیمه ها بیرون آمد . هلال بن نافِع برای پاسداری از جان امام علیه السلام به دنبال ایشان به راه افتاد . امام علیه السلام وقتی متوجّه وی شد ، بعد از گفتن مطالبی ، به وی پیشنهاد داد که کربلا را ترک کند و خود را نجات دهد ؛ امّا او این پیشنهاد را نپذیرفت . هلال می گوید : سپس امام علیه السلام از من جدا شد و به خیمه خواهرش وارد شد . زینب علیهاالسلام که از وفاداری یاران امام علیه السلام دچار تردید شده بود ، به ایشان گفت : برادرجان ! انگیزه یارانت را آزموده ای؟ من می ترسم که تو را در هنگام حمله و برخورد نیزه ها ، تسلیم دشمن کنند ! در این جا امام علیه السلام به گریه افتاد و فرمود : «هلا ! به خدا سوگند ، آنها را ارزیابی کرده و آزموده ام . در میان آنان ، جز انسان سرافرازِ سرسخت نیست ، که اشتیاقشان به مرگ در راه من ، همانند اشتیاق کودک به شیر مادر است ...» . در ادامه ، از هلال ، نقل شده که با شنیدن این سخنان ، به گریه افتاد . پس حبیب بن مُظاهر را خبر کرد و حبیب ، در همان دلِ شب ، یاران امام علیه السلام را صدا زد و آنها را اطراف خیمه اهل بیت امام علیه السلام ، جمع کرد و آنها با سخنان عجیب و شگفت انگیزی ، حمایت خود را از ایشان اعلام کردند . در این حال ، زنان از خیمه ها بیرون آمدند و گریه سر دادند و از آنها ، تقاضای حمایت کردند . در باره این داستان مفصّل که نگارنده الدمعه الساکبه ، آن را در بیش از دو صفحه بیان کرده ، باید گفت که هیچ اثری از آن در منابع معتبر ، دیده نمی شود و احتمالاً ، وی نخستین کسی است که این ماجرا را گزارش کرده است . البتّه وی این گزارش را به شیخ مفید ، نسبت داده ؛ (1) ولی این مطلب ، در هیچ یک از کتب موجود شیخ مفید و بلکه در هیچ کتاب معتبر دیگری نیز وجود ندارد . ضمنا باید توجّه داشت که هلال بن نافع که این گزارش به او نسبت داده شده ، از یاران امام علیه السلام نیست ؛ بلکه از سپاه دشمن است و نام صحابی امام ، «نافع بن هلال» بوده است!
1- . الدمعه الساکبه : ج 4 ص 272 .